“म को हुँ?” भन्ने प्रश्नको उत्तर खोज्नु केवल आत्मचिन्तन मात्र होइन, गहिरो दार्शनिक र सामाजिक खोज हो। व्यक्तिगत पहिचान स्थिर होइन; यो समय, सन्दर्भ, संस्कृति र सामाजिक सम्बन्धहरूबाट बनिन्छ र बिग्रिन्छ। हाम्रो सामाजिक सम्पर्क, भाषिक अभ्यास, जातीयता, लिङ्ग, पेशा, शिक्षा र परम्पराले पहिचानलाई निर्माण गर्छन्। पहिचान स्थायीत्व होइन, निरन्तर संवाद र वार्ताबाट बनिरहेको प्रक्रियात्मक वस्तु हो। यस्तो दृष्टिले हेर्दा, पहिचान केवल “म” सँग होइन, “हामी” सँग पनि गासिएको हुन्छ, जसले सामाजिक र व्यक्तिगत पहिचानलाई एकैसाथ जोड्दछ।

व्यक्तिको सम्पूर्ण पहिचान बुझ्नका लागि उसमा रहेका भौतिक, मानसिक, भावनात्मक, सामाजिक र आध्यात्मिक पक्षहरूको समुच्चयलाई समालोचनात्मक रूपमा बुझ्न आवश्यक छ। मानिस केवल सोच्ने मस्तिष्क होइन, महसुस गर्ने हृदय पनि हो; समाजसँग अन्तरक्रिया गर्ने सामाजिक प्राणी पनि हो; र अन्तर्मनमा प्रश्न गर्ने चेतनशील आत्मा पनि हो। ती सबै पक्षको अन्तरसम्बन्धले व्यक्तित्वको बहुआयामिक र परिवर्तनशील स्वरूप निर्माण गर्छ। त्यसैले, व्यक्तित्वको मूल्यांकन गर्दा कुनै एक पक्ष जस्तै, केवल पेशागत भूमिका, केवल भावनात्मक अवस्था वा केवल शारीरिक अवस्थालाई आधार बनाउँदा अधुरो विश्लेषण हुन्छ। सम्पूर्णता बुझ्न बहुपक्षीय दृष्टिकोण आवश्यक हुन्छ।

हाम्रो पहिचान जन्मदेखि तय हुने निश्चित वस्तु होइन, बरु समाज, संस्कार, परिवेश, अनुभव र सामाजिक अन्तरक्रियाबाट निर्माण हुने गतिशील प्रक्रिया हो। सामाजिक निर्माणवादको सिद्धान्तअनुसार व्यक्ति आफ्नो पहिचान आफैंले एक्लै सिर्जना गर्दैन; उसले समाजमा रहेका भाषिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक संरचनाको प्रभावमा रहेर आफूलाई बुझ्ने प्रयास गर्छ। यसले देखाउँछ कि व्यक्तिको पहिचान निरपेक्ष होइन, सामाजिक सन्दर्भमा सापेक्ष हुन्छ, जसमा व्यक्ति समाजको ऐनामा आफूलाई हेर्छ र समाजले निर्माण गरेका भूमिकाको आवरण ओढ्छ।

व्यक्तिको पहिचान बहुआयामिक हुन्छ, किनभने ऊ एउटै समयमा धेरै सामाजिक भूमिकामा आवद्ध रहन्छ। कुनै व्यक्ति छोराको रूपमा कर्तव्य निर्वाह गरिरहेको हुन्छ भने अर्कोतर्फ शिक्षकको रूपमा जिम्मेवारी पूरा गरिरहेको हुन्छ। ऊ विद्यार्थी पनि हुन सक्छ, साथी, नागरिक वा कुनै संस्थाको सदस्य पनि। यी सबै भूमिकाले व्यक्तिको आत्मछविमा विविधता र जटिलता थप्छन्। भूमिका परिवर्तनसँगै पहिचानको स्वरूप पनि बदलिन सक्छ, जसले देखाउँछ कि आत्मछवि स्थिर नभई लचिलो र बहुआयामिक हुन्छ। त्यसैले पहिचानलाई बुझ्दा हामीले सामाजिक सन्दर्भ, भूमिकाको बहुलता र अनुभवजन्य अन्तरक्रियालाई समेट्ने बहुपरिप्रेक्ष्यीय दृष्टिकोण अपनाउनुपर्छ।

मानिसको सामाजिक भूमिकाको विविधता उसको व्यवहारमा स्पष्ट रूपमा देखापर्छ। एउटै व्यक्ति घरमा कोमल र सहृदय बाबुको भूमिकामा देखिन सक्छ भने कार्यस्थलमा कठोर र नियमपालक प्रशासकको रूपमा प्रस्तुत हुन सक्छ। सन्दर्भअनुसार व्यवहार परिवर्तन हुनु कुनै व्यक्तित्वको अस्थिरता होइन, बरु सामाजिक अनुकूलन र भूमिकाको आवश्यकतासँग मेल खाने लचीलोपन हो। यसले पहिचानको स्थायित्वभन्दा पनि त्यसको सापेक्षता र लचीलो स्वरूपलाई संकेत गर्छ, जहाँ व्यक्ति भूमिकाको मागअनुसार आफूलाई पुनः परिभाषित गर्न सक्छ। यसकारण, सामाजिक मनोविज्ञान र सामाजिक निर्माणवादका दृष्टिले यो लचीलोपन व्यक्ति र समाजबीचको जटिल अन्तरसम्बन्धको सूचक हो।

दर्शनको सन्दर्भमा हेर्दा, व्यक्तिको अस्तित्वको मूलतत्त्व आत्मा हो कि शरीर भन्ने बहस शताब्दीयौँ पुरानो हो। प्लेटो र वेदान्त दर्शनले आत्मालाई शाश्वत र अमर ठानेका छन्, जसले शरीर नष्ट भए पनि अस्तित्व कायम रहने विश्वास गर्दछ। अर्कातर्फ, भौतिकवादी दर्शनहरूले चेतनालाई केवल मस्तिष्कको जैविक क्रियाको परिणाम मान्छन्, जसमा आत्मा स्वतन्त्र तत्व होइन। यी दुई दृष्टिकोणले मानव पहिचानको अवधारणालाई फरक ढंगले व्याख्या गर्छन्—एकले अदृश्य र शाश्वत आत्मामा आधारित पहिचानलाई जोड दिन्छ भने अर्कोले शरीर र सामाजिक अनुभवहरूद्वारा निर्मित पहिचानलाई प्राथमिकता दिन्छ। यस्तो बहसले पहिचानको वैचारिक जटिलता र बहुलतालाई अझ स्पष्ट बनाउँछ।

आध्यात्मिक धारणा अनुसार, मानिस केवल शारीरिक अस्तित्व नभई एक अमर आत्मा हो, जो नश्वर शरीरमा वास गर्छ। यस्तो दृष्टिकोणले व्यक्तिको अस्तित्वलाई भौतिक सीमाभन्दा बाहिरको रहस्यात्मक गहिराइ दिन्छ र जीवनको अर्थलाई आन्तरिक चेतना, आत्मा, पुनर्जन्म वा मोक्षसँग जोड्छ। धार्मिक र योगिक परम्पराहरूले आत्मालाई शाश्वत र शरीरलाई केवल अस्थायी आवरण मानेका छन्। यसले नैतिक आचरण, आध्यात्मिक अभ्यास र अन्तर्मनको शुद्धतामाथि जोड दिन्छ। यो धारणा मानिसमा आस्था, धैर्य र जीवनपछिको अस्तित्वप्रतिको विश्वास विकास गर्न सहयोगी देखिन्छ।

वैज्ञानिक दृष्टिकोणले मानिसलाई एक जैविक प्रणालीको रूपमा बुझ्छ, जुन कोशिका, स्नायु, हर्मोन र मस्तिष्कको क्रियाशीलताबाट निर्माण भएको हो। चेतना आत्मिक नभई मस्तिष्कको जटिल क्रियाशीलताको नतिजा हो भन्ने मान्यता विज्ञानले दिन्छ। व्यक्तित्व विकास पनि केवल आध्यात्मिक प्रक्रियाको परिणाम नभई सामाजिक, वातावरणीय, आनुवंशिक र मनोवैज्ञानिक कारकहरूको संयुक्त प्रभावबाट हुने मानिन्छ। यस दृष्टिकोणले व्यवहार र मानसिक अवस्थालाई अनुसन्धान, परीक्षण र चिकित्साको माध्यमबाट बुझ्न र समाधान गर्न सकिने ठोस आधार प्रदान गर्छ, जसले मानव अस्तित्वको व्यावहारिक पक्षलाई प्रस्ट पार्छ।

शिक्षा केवल ज्ञान प्राप्तिको माध्यम मात्र नभई व्यक्तित्व निर्माणको सशक्त माध्यम हो। जन्मजात स्वभावसँगै शिक्षाले मानिसको सोच, दृष्टिकोण र व्यवहारमा गहिरो रूपान्तरण ल्याउँछ। विद्यालय, परिवार र समाजबाट प्राप्त हुने शिक्षाले व्यक्तिको मूल्यबोध, निर्णय क्षमता र सामाजिक व्यवहारलाई आकार दिन्छ। व्यक्तित्व केवल आनुवंशिक तत्वहरूको उपज होइन; यो निरन्तर सिकाइ र अनुभवद्वारा घडिँदै जाने प्रक्रिया हो। त्यसैले शिक्षा व्यक्तिलाई चेतनशील, उत्तरदायी र सामाजिक रूपमा सक्षम बनाउने मूल आधार मानिन्छ।

मूल्य–मान्यता भनेको जीवनमा के महत्वपूर्ण छ भन्ने बुझाइ हो, जसले व्यक्तिको पहिचान निर्माणमा निर्णायक भूमिका खेल्छ। सत्य, इमानदारी, परिश्रम, समानता, शान्ति र मानवताको पक्षमा उभिनु सामाजिक तथा नैतिक पहिचान निर्माणको आधार हो। यस्ता मूल्यहरू केवल वैयक्तिक नभई सामाजिक स्तरमा पनि मान्य छन् र तिनले व्यवहारमा नैतिक अनुशासन, सहिष्णुता र दायित्वबोध स्थापित गर्छन्। मूल्य र मान्यता बिना व्यक्तित्व अधुरो हुन्छ, र त्यसैले शिक्षा प्रणालीमा नैतिक शिक्षाको समावेश अपरिहार्य हुन्छ।

व्यक्तिको ज्ञान, विश्वास र दृष्टिकोण समय, अनुभव र सामाजिक सन्दर्भसँगै परिवर्तनशील हुन्छन्। परिवर्तनको यही गुणले पहिचानलाई स्थिर होइन, गतिशील बनाउँछ। एउटा निश्चित अवधिमा स्थापित मूल्य र मान्यताहरू समयसँगै परिमार्जन हुन सक्छन्, जुन व्यक्ति र समाजको आवश्यकताअनुसार नयाँ पहिचानको निर्माणमा सहयोगी हुन्छ। यसैले, पहिचान कुनै स्थिर र अपरिवर्तनीय तत्व होइन, बरु यो निरन्तर निर्माण, पुनर्निर्माण र पुनरव्याख्याको प्रक्रियामा रहने गतिशील संरचना हो।

वर्तमान युगमा प्रविधि, विश्वब्यापिकरण र सामाजिक सञ्जालले पहिचानको स्वरूपलाई झनै जटिल बनाइदिएको छ। आज डिजिटल माध्यममार्फत एकै व्यक्तिको अनेक छविहरू प्रस्तुत भइरहेका छन् जस्तै व्यक्तिगत, व्यावसायिक र आभासी भूमिकाहरू फरक–फरक सन्दर्भमा प्रकट हुन्छन्। यस्ता आभासी पहिचानहरूले वास्तविक जीवनका भूमिकाहरूमा प्रभाव पार्ने सम्भावना पनि बढेको छ। यसले पहिचान निर्माणलाई बहुपरतीय, सन्दर्भ-आधारित र कहिलेकाहीँ द्विविधात्मक समेत बनाएको छ, जसले समसामयिक समाजमा पहिचानको अर्थ र स्वरूप पुनः सोच्नुपर्ने आवश्यकता देखाउँछ।

आजको परिवर्तनशील युगमा पहिचान बनाउने आधारहरू जति बहुपरतीय र जटिल भए पनि त्यसको वास्तविक गहिराइ आत्मचिन्तन र आत्मअनुशासनमार्फत मात्र अनुभूत गर्न सकिन्छ। प्रविधि, सामाजिक सञ्जाल र बाह्य सफलताले मानिसको छवि त निर्माण गर्न सक्छन्, तर ती केवल सतही पर्तहरू मात्र हुन्। आफूभित्रको चेतना, विवेक र नैतिक जिम्मेवारी बुझ्न सकिएन भने पहिचान केवल नक्कली आवरणमा सीमित हुन्छ। जीवनलाई अर्थपूर्ण बनाउने शक्ति बाह्य रूपमा होइन, आत्म-प्रबोधन र अनुशासित सोचमा निहित हुन्छ।

साँचो पहिचान भनेको एकपटक प्राप्त हुने अन्तिम वस्तु होइन, यो निरन्तर खोज, पुनरावलोकन र परिवर्तनको प्रक्रियामा निर्मित हुने आध्यात्मिक यात्रा हो। मानिसले समाजमा जुनसुकै भूमिका निभाए पनि यदि उसको आन्तरिक मूल्यहरू जस्तै सत्यनिष्ठा, दयालुपन, इमानदारी दृढ छैनन् भने ती भूमिकाले दीर्घकालीन सम्मान दिन सक्दैनन्। त्यसैले महानता बाह्य छविको होइन, आन्तरिक चरित्रको सवाल हो। पहिचानको सार खोज्न आत्मअवलोकन र आत्मपरिमार्जनको संस्कार अनिवार्य हुन्छ, जुन समालोचनात्मक चेतनाको गहिरो अभ्यासबाट सम्भव हुन्छ।

“म को हुँ?” भन्ने प्रश्न केवल दार्शनिक जिज्ञासा मात्र होइन, आत्मपहिचानको मूल चुरो हो। यस प्रश्नले मानिसलाई सतही सामाजिक छविको सीमाबाट पारि लैजान्छ र गहिरो आत्ममूल्यांकनमा प्रेरित गर्छ। जब व्यक्तिले गहिराइमा गई आत्मचिन्तन गर्छ, तब उसले आफ्नो जीवनका उद्देश्यहरू, मूल्यहरू र उत्तरदायित्वहरू प्रस्ट बुझ्न थाल्छ। यस्ता सोचहरूले न केवल व्यक्तिगत स्तरमा नैतिक बल प्रदान गर्छ, बरु समाजप्रतिको जिम्मेवारीबोध पनि उजागर गर्छ, जसले सहअस्तित्व र समावेशिताको भावना सुदृढ पार्छ।

लेखक: डम्मर सिंह साउद

उपप्राध्यापक, सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस