कुनै पनि देशको शैक्षिक प्रणालीको दीर्घकालिक समृद्धि र प्रगति त्यही देशको समग्र विकासमा ठूलो भूमिका खेल्छ। नेपालको शैक्षिक प्रणाली पछिल्लो दशकमा ठूलो परिवर्तनबाट गुज्रिएको छ, जुन अतीतमा प्रमुखत: विशेष वर्गको लागि मात्र सीमित थियो। विगत केहि दशकमा शैक्षिक सुधार र नीति परिवर्तनहरू लागू गरिएका छन्, जसले बिभिन्न किसिमका विद्यार्थीहरूको आवश्यकतामा ध्यान पुर्याउन थालेको छ। यो लेख नेपालको शैक्षिक प्रणालीको मूल्याङ्कन गर्दै प्रमुख सुधारहरू, वर्तमान चुनौतीहरू र थप विकासको क्षेत्रहरूलाई उजागर गर्छ।

ऐतिहासिक सुधार र प्रगति नेपालमा आधुनिक शैक्षिक प्रणालीको आधार १९७१ देखि १९७६ सम्मको राष्ट्रिय शिक्षा प्रणाली योजना (NESP) मार्फत राखिएको थियो, जसले शिक्षा सुलभता विस्तार गर्ने उद्देश्य राखेको थियो (MoE, 1971)। यो योजनाले समाजका सबै वर्गका लागि शिक्षामा पहुँच बनाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो। यस योजनाको एक महत्वपूर्ण परिणाम भनेको अनिवार्य आधारभूत शिक्षा स्थापना गर्नु हो, जसले हरेक बालबालिकालाई शिक्षा प्राप्त गर्ने अवसर सुनिश्चित गर्योस। सन् २०१५ मा, नेपालको संविधानले शिक्षा सम्बन्धी अत्यन्त महत्त्वपूर्ण अधिकारको सुनिश्चितता गर्न थप महत्त्वपूर्ण कदम चालेको थियो।

यसले शिक्षा सबै नागरिकको मौलिक अधिकारको रूपमा घोषणा गरेको छ। यसले निःशुल्क र अनिवार्य आधारभूत शिक्षा, निःशुल्क माध्यमिक शिक्षा र विकलांगता भएका र आर्थिक रूपमा पछाडि परेका समूहहरूको लागि विशेष प्रावधान सुनिश्चित गरेको छ (MoEST, 2015)। यी संवैधानिक प्रावधानहरूले नेपालको शिक्षा प्रणालीमा समानता र समावेशिता सुनिश्चित गर्ने एक महत्त्वपूर्ण कदम बनेको छ। साथै, सरकारले शैक्षिक सुधारका साथै विद्यार्थिहरूका शारीरिक, मानसिक र बौद्धिक अवस्थालाई मध्यनजर राखेका नीति निर्माणमा ध्यान दिन थालेको छ। मात्री भाषामा शिक्षा, प्राविधिक र व्यवसायिक तालिम, र दृष्टिहीन, श्रवणदृष्टि र बोल्न नसक्ने बालबालिकाहरूका लागि समावेशी शिक्षा जस्ता पहलहरू यसका प्रमुख उदाहरण हुन्।

यी प्रयासहरूले समाजको विभिन्न आवश्यकता र स्थितिहरूको सम्बोधन गर्ने उद्देश्य राखेका छन्। विद्यालय क्षेत्र विकास योजना (SSDP) २०१६ मा समानता र गुणस्तरीय शिक्षा प्रदान गर्न महत्त्वपूर्ण प्रगति गरिएको छ (MoEST, 2016)। यस योजनाले शैक्षिक पूर्वाधारलाई मजबुत बनाउन, शिक्षणको गुणस्तर सुधार्न, र सबै विद्यार्थीलाई समान अवसर प्रदान गर्ने लक्ष्य राखेको छ। यद्यपि, यी नीतिहरूको कार्यान्वयन अझै पनि असमान छ र नेपालको संघीय शासन संरचनामा भइरहेका राजनीतिक र शैक्षिक संक्रमणहरूको कारण समस्या आइरहेका छन्। संघीयता र विकेन्द्रीकरण नेपालको संघीय संरचनाअन्तर्गत शिक्षा विकेन्द्रीकरण भनेको एक अर्को महत्त्वपूर्ण विकास हो।

२०१५ को संविधानले शैक्षिक जिम्मेवारी स्थानीय सरकारहरूसम्म पुर्याउने व्यवस्था गरेको छ, जसले स्थानिय समुदायहरूलाई शैक्षिक योजनाहरूको डिजाइन र कार्यान्वयनमा संलग्न गराउने अपेक्षा गरिएको छ (Roach, 2018)। यस परिवर्तनले शैक्षिक प्रशासनमा अधिक पारदर्शिता र उत्तरदायित्व ल्याउने विश्वास जगाएको छ। यद्यपि, यस विकेन्द्रीकरणको कार्यान्वयनमा संसाधन र विशेषज्ञताको कमीले समन्वय र निरन्तरतामा समस्याहरू ल्याएको छ। शैक्षिक विकेन्द्रीकरणले स्थानीय आवश्यकता अनुसार शिक्षा व्यवस्थालाई अनुकूल बनाउनको लागि अवसर प्रदान गर्दछ। स्थानीय सरकारहरूले अब पाठ्यक्रम विकास, शिक्षण सामग्री चयन, र शैक्षिक स्रोतहरूको व्यवस्थापनको अधिकार पाएका छन्। यो परिवर्तन फिनल्यान्ड जस्तो देशमा शिक्षकहरुलाई दिईएको स्वायत्तताको समान हो, जहाँ शिक्षकहरूले आफ्नो शिक्षण विधिहरूलाई विद्यार्थीहरूको आवश्यकताअनुसार अनुकूलित गर्न सक्छन् (Mihajlovic, 2016)। यद्यपि यो सकारात्मक कदम हो, यसका सफल कार्यान्वयनका लागि स्थानीय शैक्षिक प्रणालिहरूमा भारी लगानी र क्षमता निर्माण गर्नुपर्नेछ। फिनल्यान्डको शैक्षिक प्रणालीसँग तुलना फिनल्यान्डको शैक्षिक प्रणाली प्राय: समावेशिता र गुणस्तरका लागि विश्वव्यापी मापदण्डको रूपमा लिइन्छ।

Mihajlovic (2016) का अनुसार, फिनल्यान्डको सफलता धेरै कारकहरूको कारण हो, जसमध्ये सबैको पहुँच सुनिश्चित गर्नु, विश्वासको संस्कृतिको निर्माण गर्नु, राम्रोसँग विकसित र समर्थन प्रणालीहरू, र शिक्षक शिक्षा र पेशागत विकास महत्त्वपूर्ण छन्। फिनल्यान्डमा, शिक्षकहरूले स्वतन्त्रता र विश्वासका साथ आफ्नो शिक्षण कार्य गर्न सक्छन्, जसले उनीहरूलाई एक अधिक आकर्षक र प्रभावकारी शैक्षिक वातावरण सिर्जना गर्न मद्दत गर्छ। यस प्रणालीले विद्यार्थीहरूको मानसिक र शारीरिक स्वास्थ्यको समावेश गर्दै तिनीहरूको भलाइलाई प्राथमिकता दिन्छ, जसले शैक्षिक सफलता हासिल गर्नमा सहयोग पुर्याउँछ। नेपालको शैक्षिक प्रणाली, यसका विपरीत, अझै पनि नीति र अभ्यास बीचको अन्तरका समस्याहरूको सामना गरिरहेको छ। समावेशिता र समानता सुनिश्चित गर्नका लागि नीतिहरू भए पनि, ती नीतिहरूको कार्यान्वयनमा ठूलो खाडल देखिन्छ।

ग्रामीण क्षेत्रमा, जहाँ पूर्वाधार र स्रोतहरू सीमित छन्, नेपालको शैक्षिक प्रणालीको सार्वजनिक धारणा अझै पनि कमजोर छ। शिक्षकहरूको तलब कम छ र तिनीहरूलाई अन्य पेशासँगको तुलनामा सम्मान कम प्राप्त हुन्छ, जसले शिक्षकहरूको मनोबल र शिक्षाको गुणस्तरमा असर पुर्याउँछ। यी चुनौतीहरूका बाबजुद, नेपाल समावेशी र गुणस्तरीय शिक्षा प्रणाली निर्माणतर्फ सकारात्मक कदमहरू चाली रहेको छ। सरकारले विकेन्द्रीकरण, शैक्षिक सुधारमा लगानी, र विशेष आवश्यकताका बालबालिकाहरूको लागि शिक्षा सुनिश्चित गर्ने प्रयास गरिरहेको छ। यद्यपि, फिनल्यान्डसँगको तुलनामा, नेपाललाई शिक्षक शिक्षा, पूर्वाधार सुधार, र शैक्षिक नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा अझै लगानी गर्नुपर्नेछ।

शिक्षक स्वायत्तता र व्यावसायिक विकास शिक्षक स्वायत्तता शैक्षिक गुणस्तर सुधार्नको लागि महत्त्वपूर्ण तत्व हो। Huang (2005) का अनुसार, शिक्षक स्वायत्तता भनेको शिक्षकहरूको पेशागत स्वतन्त्रता हो र तिनीहरूलाई के र कसरी पढाउने बारेमा निर्णय गर्नको क्षमता हो। फिनल्यान्डमा, शिक्षकहरूलाई ठूलो स्वायत्तता प्राप्त छ, जसले उनीहरूलाई आफ्ना शिक्षण विधिहरूलाई विद्यार्थीहरूको आवश्यकताअनुसार अनुकूलित गर्न मद्दत गर्छ। यसको विपरीत, नेपालका शिक्षकहरूलाई सीमित स्वायत्तता प्राप्त छ, विशेष गरी पाठ्यक्रम डिजाइन र शैक्षिक विधिहरूको सन्दर्भमा। यद्यपि, शिक्षकहरूलाई शिक्षण विधिहरू चयन गर्नको लागि केही स्वायत्तता दिइएको छ, नेपालमा शिक्षकको समग्र स्वायत्तता अझै पनि सीमित छ। शिक्षक स्वायत्तता पेशागत दक्षतासँग अन्तरसम्बन्धित छ, जस्तै Fachrurrazi (2017) ले के भनेका छन् भने शिक्षकहरूलाई आफ्नो शिक्षण कार्यको बारेमा निर्णय गर्न स्वतन्त्रता दिने हो भने तिनीहरू अधिक प्रभावकारी रूपमा कार्य गर्न सक्षम हुन्छन् र एक सकारात्मक शैक्षिक वातावरण सिर्जना गर्छन्। यद्यपि नेपालमा, शिक्षकहरूले प्रायः संस्थागत प्रतिबन्धहरूको सामना गर्छन् जसले उनीहरूको शिक्षण प्रभावकारिता सीमित गर्छ।

उदाहरणका लागि, धेरै शिक्षकहरूलाई एक निर्दिष्ट पाठ्यक्रम पछ्याउन र विशिष्ट पाठ्यपुस्तकहरू प्रयोग गर्न बाध्य पारिन्छ, जसले तिनीहरूको रचनात्मकता र स्वतन्त्रता लाई दबाउँछ। शिक्षा र शिक्षक बिध्यार्थीहरुको भलाइ शिक्षा प्रणालीमा शिक्षक बिध्यार्थीहरुको भलाइ एक अर्को महत्त्वपूर्ण पक्ष हो जसले विद्यार्थीको प्रदर्शनलाई प्रभाव पार्छ। Schleicher (2015) का अनुसार, विद्यालयहरूले केवल शैक्षिक सीपहरू मात्र प्रदान गर्दैनन्, तिनीहरूले शिक्षकको स्वास्थ्य, स्वतन्त्रता र मानसिक भलाइलाई पनि प्रोत्साहन गर्छन्। फिनल्यान्ड जस्तो विकसित देशहरूमा, भलाइलाई शैक्षिक प्रक्रियाको एक अभिन्न अंशको रूपमा मान्यता दिइन्छ। नेपालमा, भलाइलाई शैक्षिक अभ्यासमा समावेश गर्नका लागि केही पहलहरू गर्न थालिएको छ, जसमध्ये विद्यालयहरूमा परामर्श सेवा, स्वच्छता प्रवर्द्धन, र सरोकारवालाहरूसँग सहकार्य गर्न प्रोत्साहन दिइन्छ। नेपाल सरकारले भलाइको महत्त्वलाई पनि पहिचान गरेको छ, जस्तै “एक विद्यालय, एक नर्स” अभियान (MoEST, 2019), जसको उद्देश्य विद्यार्थीहरूले आधारभूत स्वास्थ्य सेवा प्राप्त गर्न सक्ने वातावरण सिर्जना गर्नु हो। थप रूपमा, राष्ट्रिय पाठ्यक्रममा अब भलाइका तत्वहरू समावेश गरिएका छन्, जसले विद्यार्थीहरूको मानसिक र सामाजिक विकासमा सकारात्मक प्रभाव पुर्याउँछ। यद्यपि, यी प्रयासहरूलाई अझ प्रभावकारी बनाउन थप सुदृढीकरण आवश्यक छ।

निष्कर्ष नेपालको शैक्षिक प्रणालीले पछिल्लो केही दशकमा महत्त्वपूर्ण सुधारहरू गरेको छ, जसको उद्देश्य समावेशिता र शैक्षिक पहुँचलाई प्रोत्साहन गर्नु हो। यद्यपि, कार्यान्वयन, शिक्षक स्वायत्तता, र भलाइको समावेशीकरणमा चुनौतीहरू अझै पनि जिउँदै छन्। विकेन्द्रीकरण र संघीयताको परिवर्तनले स्थानीय आवश्यकताअनुसार शिक्षा अनुकूलित गर्ने अवसर प्रदान गर्दछ, तर यसका कार्यान्वयनमा समस्या आइरहेका छन्। नेपालले गुणस्तरीय शैक्षिक प्रणालीको निर्माण गर्नको लागि शिक्षक व्यावसायिक विकास, शैक्षिक पूर्वाधारको सुधार, र शैक्षिक नीतिहरूको प्रभावकारी कार्यान्वयनमा लगानी गर्नु आवश्यक छ। यस्ता चुनौतीहरूको समाधान गरेपछि मात्रै नेपालले सबै विद्यार्थीहरूको आवश्यकतासँग मेल खाने विश्वस्तरीय गुणस्तरीय शिक्षा प्रणाली निर्माण गर्न सक्षम हुनेछ।

सन्दर्भहरूः

Fachrurrazi (2017). Relationship between professional competences and teacher work-autonomy. Sukma Jurnal Pendidikan, 1(2), 281-300. https://jurnalsukma.org/index.php/sukma/article/view/01203.2017/15

Huang, J. (2005). Teacher autonomy in language learning: a review of the research. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/345437079_Teacher_Autonomy_in_Language_Learning_A_Review_of_the_Research

Mihajlovic (2016). 5 reasons to Finland’s success in education. ResearchGate. https://www.researchgate.net/publication/312174135_5_reasons_to_Finland’s_success_in_education

MoE. (1971). National education system plan 1971-1976. Ministry of Education, Government of Nepal. https://nepalindata.com/media/resources/bulkuploaded/national_education_system_plan_1971-76_nep_april_17.pdf

MoEST. (2016). School sector development plan, 2016–2023. Ministry of Education, Science and technology, Government of Nepal. http://www.moe.gov.np/assets/uploads/files/MOE_SSDP_Final_Document_Oct_2016.pdf

MoEST. (2015). The Constitution of Nepal 2015. Ministry of Health and Population, Government of Nepal. https://www.mohp.gov.np/downloads/Constitution%20of%20Nepal%202072_full_english.pdf

MoEST. (2019). National education policy 2019. Ministry of Education, Government of Nepal. https://ugcnepal.edu.np/uploads/web-uploadsfiles/National%20Education%20Policy%2C%202076.pdf

Roach, E. (2018). Education in Nepal. WNER. https://wenr.wes.org/2018/04/education-in-nepal

Schleicher, A. (2015). Editorial. Pisa 2015 Results Students Well-being. OECD. https://www.oecd.org/education/pisa-2015-results-volume-iii-9789264273856-en.htm

लेखक: डम्मर सिंह साउद

उपप्राध्यापक, सुदूरपश्चिम विश्वविद्यालय दार्चुला बहुमुखी क्याम्पस